Sportief en sociaal
Buitenlandse waarnemers valt het al eeuwen op: de komst van vorst en ijs brengen Nederlanders in staat van grote opwinding. Ook de vele wintergezichten van zeventiende-eeuwse meester-schilders laten zien hoe de schaatsmanie kon toeslaan en hoe jong en oud, hoog en laag, man en vrouw zich vermaken op bevroren water. Schaatsen heeft een sportieve, maar ook een sociale betekenis: het ijsvermaak brengt mensen bijeen en schept verbondenheid. Op de schaats worden afstanden tussen gemeenschappen sneller overbrugd, maar ontstaat ook competitie: wie schaatst het snelst of het mooist? IJspret in de vroegmoderne tijd was ook drinken en dansen, regelmatig uitmondend in grensoverschrijdend gedrag, zoals braspartijen en amoureuze uitspattingen. Carnaval op het ijs.
Hardrijden en barre winters
Heroïsch waren ook toen al de verre tochten op de schaats over wateren die maar zelden dichtvroren, zoals de Zuiderzee. Al in 1763 vermeldde de Historische Beschryvinghe van Friesland dat het meer dan eens was voorgekomen dat goede schaatsenrijders op één dag langs alle elf Friese steden hadden gereden; een eerste vermelding van een tocht langs de elf steden dateert uit 1749. Daarnaast is in Friese volksverhalen sprake van avonturen van legendarische hardrijders uit de achttiende en negentiende eeuw. In hun overdrijving wijzen deze op de fascinatie voor hardrijden en barre winters. De Elfstedentocht staat in deze traditie. Door een steeds groeiende aandacht van de media, vooral sinds de barre tocht van 1963, en de groeiende omvang van het spektakel werden de tochten tot bakens in de collectieve herinnering aan strenge winters.
Wedstrijd en toertocht
In 1909 werd op initiatief van de Pim Mulier, de in Witmarsum geboren propagandist van sportbeoefening, de eerste Elfstedentocht gereden. De tocht werd toen nog georganiseerd door de Friesche IJsbond. Van de in totaal 23 deelnemers die in januari 1909 vanuit Leeuwarden vertrokken, kwamen er maar negen aan. Twee weken later richtte de jonge Leeuwarder advocaat Mindert Evert Hepkema, zoon van een krantenuitgever, samen met vrienden de Vereniging “De Friesche Elf Steden” op. Uit verontwaardiging! Hij had zich te laat opgegeven en had van de organisatoren niet meer aan de tocht mogen deelnemen. Bovendien vond Hepkema het vreemd dat de Elfstedentocht niet door de IJsbond als een echte wedstrijd was gepresenteerd. Vanaf de eerste Elfstedentocht die zijn vereniging in 1912 zou organiseren, zou deze bestaan uit een wedstrijd én een toertocht.
Winnaars
De winnaar van de Elfstedentocht in 1909 was de theologiestudent Minne Hoekstra uit Warga. Hij deed bijna veertien uur over de tocht. De winnaar van de laatste aflevering in januari 1997, de Zuid-Hollandse spruitjesteler Henk Angenent, had ongeveer de helft minder tijd nodig. Negen miljoen mensen volgden hem op de televisie, nog eens een kwart miljoen stond langs de kant.
Nationaal Fries-Nederlands spektakel
De Elfstedentocht is uitgegroeid tot een massaal beleefd nationaal, Fries-Nederlands spektakel en dat valt niet alleen te verklaren uit de brede aandacht van de media, maar ook uit het geritualiseerde karakter van het evenement. Wie de tocht binnen de vastgestelde limiet uitrijdt krijgt het begeerde Elfstedenkruisje en wie tijdens deze pelgrimage op het ijs Bartlehiem haalt, weet dat met het naderen van de eindstreep de verlossing nabij is. Bij de laatste Elfstedentochten gaan verder processen van folklorisering en commercialisering hand in hand. De tocht is inmiddels beeldmerk voor Friesland geworden. De heroïek van de Elfstedentocht leent zich tenslotte uitstekend om een gedeelde geschiedenis op te projecteren, zowel op lokaal, regionaal als op nationaal niveau.
